جوایز ادبی جهان در سالی که گذشت
حالا که هیچ‌کس خانه ندارد…
آزاده حسینی تنکابنی
در سکانسی که حسین در «زیر درختان زیتون» کیارستمی فقید، ماجرایش با طاهره را برای شخصیت کارگردان (محمدعلی کشاورز فقید) تعریف می‌کند، می‌گوید قبل از زلزله به خواستگاری رفته و چون از خودش خانه نداشته، جواب منفی شنیده. بعد از زلزله دوباره برگشته و گفته «خب حالا هیچ‌کس خانه ندارد، پس با ازدواج ما موافقت کنید.»
حتی خوش‌بین‌ترین ایرانی روی زمین هم نمی‌تواند منکر فاصله‌ای باشد که ما با دنیا داریم. اما اتفاقات سالی که گذشت، تأثیر معجزه‌واری در کم‌کردن این فاصله داشت. نه اینکه ما جهش خاصی کرده باشیم، خیر؛ بلکه همه‌گیری بیماری، به روش حسین ما را به باقی دنیا نزدیک کرد و باعث شد از اینکه آنها هم نتوانستند خیلی بیشتر از ما خوش بگذرانند و مراسم باشکوهشان را برگزار کنند، ته دلمان خنک شود.
در شرایطی که همه جهان دسته‌جمعی گرفتار بودند، برگزار کردن یا نکردن و چگونه برگزار کردن تمام رویدادهای کوچک و بزرگ مرسوم از جمله جوایز ادبی، یکی از هزاران چالشی بود که البته به مدد تکنولوژی بالاخره یک‌جوری سر و تهش هم آمد، هر چند که زمان برگزاری تقریباً تمام جوایز تغییراتی داشت و باعث شد که مثلاً جایزه قلم آمریکا که در سال‌های اخیر برنده آن در فوریه و مارس اعلام شده بود، به آوریل موکول و از فهرست یک سال شمسی ما خارج شود.
این یادداشت نگاهی دارد به مهمترین و آشناترین جوایز ادبی جهان در سال عجیبی که بر ما گذشت:
اردیبهشت؛ جایزه پولیتزر
پولیتزر جایزه‌ای در ۲۱ بخش از جمله روزنامه‌نگاری، ادبیات و موسیقی است که هر سال در ماه آوریل برگزار می‌شد. اما به خاطر شرایط پاندمی، مراسم اهدای پولیتزر ۲۰۲۰ با چند هفته تأخیر در ماه می و به صورت مجازی برگزار شد. در بخش داستان، که جایزه ده هزار دلاری آن به بهترین داستان با مضمون زندگی آمریکایی تعلق می‌گیرد، جایزه سال ۲۰۲۰ به «کالسون وایتهد» نویسنده کتاب «پسران نیکل» رسید.
وایتهد، چهارمین نویسنده‌ای است که دو بار جایزه بخش داستانی پولیتزر را از آن خود کرده و در کنار تارکینگتون، فاکنر و آپدایک ایستاده است. او پیش از این، یک بار در سال ۲۰۱۷، برای «راه آهن زیرزمینی» برنده این جایزه شده بود. «پسران نیکل» داستان ترسناک زندگی در مدرسه پسرانه دوزیر در فلوریدا را روایت می‌کند؛ جایی که بچه‌ها برای اشتباه‌های کوچک، تاوان بزرگی می‌پردازند. این رمان برای «تلاش در کشف میزان سوء‌استفاده از یک مدرسه اصلاح و تربیت و در نهایت روایت داستانی از پشتکار، عزت و رستگاری بشر» شایسته دریافت این جایزه شناخته شد.
مهر؛ جایزه نوبل ادبیات
نوبل پر سر و صدا و پر زرق و برق، امسال به تناسب شرایط خیلی آرام و بی‌حاشیه برگزار شد. برنده این جایزه مهم از طریق ویدئو کنفرانس اعلام شد و «لوئیز گلوک» شاعر آمریکایی این جایزه را در حیاط خانه‌اش دریافت کرد. این بانوی ۷۷ ساله که تا به حال جوایز زیادی از جمله جایزه شعر پولیتزر را از آن خود کرده، در سال ۲۰۰۳ لقب «ملک‌‌الشعرای آمریکا» را به خود اختصاص داد. در بیانیه آکادمی نوبل این‌طور عنوان شده که «این جایزه به دلیل «صدای شاعرانۀ متمایز لوئیز گلوک که به زیبایی و سادگی، تجربه‌های شخصی را جهانی کرده است» به او اعطا شده است.
آبان؛ جایزه من بوکر
جایزه ادبی من بوکر دو بخش دارد؛ بخش اصلی که متعلق به همه کتاب‌هایی‌ست که به زبان انگلیسی تألیف شده‌اند و بخش بین‌الملل که در آن کتاب‌هایی که در همان سال به زبان انگلیسی ترجمه شده باشند، با هم رقابت می‌کنند.
جایزه بوکر تا سال ۲۰۱۴ یک جایزه داخلی در بریتانیا بود. اما در این سال قوانین آن تغییر کرد و شرایطی فراهم شد تا تمامی نویسندگانی که به زبان انگلیسی نوشته‌اند و آثارشان در بریتانیا منتشر شده، بتوانند در این رویداد ادبی شرکت کنند. این قانون جدید مورد انتقاد صنعت نشر بریتانیا قرار گرفت. دلیل این انتقاد نگرانی از سلطه نویسندگان آمریکایی عنوان شد که ظاهراً چندان بیراه هم نبود. در سال ۲۰۲۰ از شش نفرِ نامزد نهایی این جایزه، چهار نفر آمریکایی و یک نفر ساکن آمریکا بود که این موضوع اصلاً به مذاق بریتانیایی‌ها خوش نیامد.
در نهایت جایزه اصلی من بوکر ۲۰۲۰ به «داگلاس استوارت» نویسنده اسکاتلندی – آمریکایی برای اولین رمانش، «شوگی باین» رسید. این رمان، داستان شوگی، کوچکترین فرزند خانواده است که در دهه ۱۹۸۰ با مادر الکلی‌اش، اگنس، در طبقه کارگر پساصنعتی دوره تاچر در گلاسکو اسکاتلند بزرگ می‌شود. استوارت می‌گوید داستانش در مورد تمام فجایعی‌ست که یک پسر هفت‌ساله می‌تواند تجربه کند. فقر، زن‌ستیزی، اعتیاد، فرقه‌گرایی و از همه این‌ها مهم‌تر، رابطه عاشقانه‌ای که بین یک مادر و پسر در جریان است. این داستان در مورد یک عشق بی‌قید و شرط و نوع خاصی از امیدواری است که فقط فرزندان می‌توانند به والدین پر از نقص و کاستی خود داشته باشند. و یک نکته برای نویسندگان جوان و نوقلم؛ اگر چند ناشر کتابتان را رد کردند، ناامید نشوید. «شوگی باین» قبلاً توسط ۳۲ ناشر رد شده بود و ناشر آمریکایی‌ای که بالاخره راضی به انتشار این کتاب شد، نگران جذب خواننده برای یک رمان در مورد دهۀ ۱۹۸۰ اسکاتلند بود.
اما جایزه بخش بین‌الملل فهرست بلند نامزدهایش را در فروردین، فهرست کوتاه را در اردیبهشت و برنده نهایی جایزه را در شهریورماه اعلام کرد. این جایزه که پنجاه هزار پوندش بین نویسنده و مترجمی که آن را به زبان انگلیسی برگردانده تقسیم می‌شود، در سال ۲۰۲۰ به نویسنده ۲۹ ساله هلندی «ماریکه لوکاس رینولد» برای کتاب «ناراحتی شب» و مترجم انگلیسی‌اش «میشل هاچیسون» رسید. رینولد جوان‌ترین نویسنده‌ای است که تا کنون جایزه بوکر را به دست آورده. نکته جالب دیگر در جایزه بوکر بین‌الملل برای ما ایرانی‌ها، حضور «اشراق درخت گوجه سبز» نوشته شکوفه آذر از ایران در فهرست کوتاه نامزدهای این جایزه بود.
آبان؛ جایزه سروانتس
جایزه ادبی سروانتس که به نوبل ادبیات اسپانیایی معروف است، از سال ۱۹۷۶ تا کنون، هر سال در سالگرد درگذشت «سروانتس» به مجموعه آثار یک نویسنده اسپانیایی زبان تعلق می‌گیرد. گرچه به لحاظ ارزش فرهنگی و حتی مادی، این جایزه به نوبل پهلو می‌زند، اما از این جهت که معیار رقابت در آن، نوشتن یا ترجمه به زبان اسپانیایی‌ست به جایزه من بوکر شباهت دارد و به همین دلیل اکثر برندگان آن به جز اسپانیایی‌ها از نویسندگان آمریکای جنوبی بوده‌اند.
در سال ۲۰۲۰، «فرانسیسکو برینس» شاعر ۸۸ ساله اسپانیایی از سوی وزارت فرهنگ اسپانیا و مثل بقیه جوایز این سال متفاوت، از طریق ویدئو کنفرانس به عنوان برنده جایزه ۱۲۵ هزار یورویی سروانتس معرفی شد. هیئت داوران، فرانسیسکو برینس را برای «شاعرانگی‌اش که از بُعد این‌زمینی عبور کرده و به معنویت، زیبایی و جاودانگی می‌رسد» شایسته دریافت این جایزه دانسته است.
آبان؛ جایزه گنکور
جایزه گنکور هم در سالی که گذشت از حاشیه‌های مربوط به همه‌گیری بیماری دور نبود. اعلام اسامی نامزدها و برنده جایزه یک بار به دلیل شرایط ویژه برگزاری و بار دیگر در اعلام همبستگی با کتاب‌فروشی‌ها که به عنوان مشاغل غیرضروری در دومین قرنطینه سراسری فرانسه به اجبار تعطیل شدند، به تعویق افتاد. اما نهایتاً به صورت مجازی برگزار شد و «اروه لوتلیه»، نویسنده فرانسوی برای رمان «نامتعارف»، از طریق یک ویدئو کنفرانس زنده، به عنوان برنده نهایی مهمترین جایزه ادبی فرانسه در سال ۲۰۲۰ معرفی شد.
به گفته رئیس هیئت داوران این جایزه، دیدیه دکوئن، دلیل این انتخاب «شفافیت و در عین حال پیچیدگی داستانی است که منطق را روبه‌روی جادو قرار می‌دهد و به کشف بخشی از وجود ما که از آن می‌گریزیم می‌پردازد». «نامتعارف» که توسط انتشارات گالیمار به چاپ رسیده است، ماجرای مسافران یک پرواز پاریس به نیویورک در سال ۲۰۲۱ است که در میانشان افرادی از طبقات مختلف جامعه حضور دارند و حوادثی را تجربه می‌کنند که زندگی همه‌شان را دگرگون می‌کند.
