نگاهی به ادبیات کودک و نوجوان پس از شیوع کرونا
دوست هنرمند باسودِ بی‌زیان در روزگار خودقرنطینگی
زهره مسکنی
بررسی تاریخ ادبیات بیانگر این موضوع است که اپیدمی‌ها همیشه اثرات شگفت‌آوری بر نویسندگان جهان گذاشته و بیماری‌های مرگبار، الهام‌بخش آثار بزرگ و ماندگاری برای نوشتن شده‌اند. بیماری‌های مسری نظیر وبا، سل، طاعون، سفلیس، ایدز و… از همین دست سوژه‌ها بوده‌اند که به منابعی برای تولید و پرداخت داستان‌های هیجان‌انگیز تبدیل شده‌اند. اما حالا شیوع ویروس کرونا نیز اثرات غیرقابل‌انکاری بر ادبیات دنیا گذاشته که بخش کودک و نوجوان هم از این امر مستثنی نبوده است. این بیماری در بیشتر کشورها به تعطیلی مدارس و ماندن کودکان در خانه منجر شد که این موضوع خود، باعث تکاپوی بزرگترها برای مدیریت اوقات فراغت کودکان و نوجوانان شده است. از سوی دیگر، پرسش‌های بسیاری در ذهن کودکان ایجاد شده که پاسخگویی مناسب به این ابهامات نیز مزید بر علت شده و دست‌اندرکاران کتاب کودک و نوجوان را به تأمل و تلاش برای تهیه و تولید منابع بهینه و اثرگذار در این زمینه واداشته است. در این گزارش مروری بر پاره‌ای از رخدادهای تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا در ادبیات کودک و نوجوان ایران و جهان خواهیم داشت.
تاریخ تولد کتاب: سال هزار و سیصد و کرونا…
شاید نخستین خبری که در خصوص انتشار کتابی دربارۀ ویروس کرونا آن هم برای گروه سنی کودک و نوجوان منتشر شد، خبر انتشار کتابی از زبان چینی به فارسی بود که «دور شو ای ویروس بدجنس!» نام داشت و بر اساس تجربیات گروهی از نویسندگان چینی که در مدت درگیری با ویروس کرونا به دست آورده بودند نوشته شده بود. اما پس از آن اخبار پراکنده‌ای در رابطه با همین موضوع منتشر شد که حاکی از فعالیت‌های دیگر در رابطه با آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی به کودکان با استفاده از ابزار ادبیات بود.
«ویروس کرونا به زبان ساده» کتابی نوشته الیزابت جنر، کیت ویلسون و نیارا برتز با تصویرگری اکسل شفلر است که از سوی انتشارات Nosy Crow در انگلستان به صورت مجازی و به زبان انگلیسی منتشر شد. سپس کشورهای مختلف بلافاصله این منبع را برای توضیح وضعیت موجود و آشنایی کودکان با ویروس کرونا مورد استفاده قرار داده و به زبان های مختلف ترجمه کردند. اغلب کشورها با توجه به ضیق وقت و شرایط اضطراری نسبت به انتشار نسخۀ رایگان و مجازی کتاب اقدام کردند تا متعاقباً و در شرایط مناسب چاپ کاغذی آن را روانۀ بازار کنند. در ایران نیز این کتاب با ترجمه ثمین نبی‌پور از طریق وب سایت و کانال تلگرام نشر افق در دسترس مردم قرار گرفت. انتشارات کتاب یک نیز همین کتاب را با ترجمه زهره حق‌بین به صورت مجازی منتشر کرد. توصیه‌ها و پاسخ‌های نویسندگان این کتاب تحت نظارت پروفسور گراهام مِدلی، استاد مدل‌سازی بیماری‌های عفونی دانشگاه بهداشت و پزشکی مناطق حاره در لندن تدوین شده تا والدین برای طراحی الگوی کنترل بحران‌های متفاوت در خانواده توانمند شوند. اکسل شفلر، تصویرگر کتاب نیز با شوخ‌طبعی بر ویژگی‌های مثبت زندگی در روزگار قرنطینه تأکید و لحظه‌های خوشایندی را برای مخاطبان آن خلق کرده است. «ویروس کرونا به زبان ساده» با ارائه مطالب مستند و علمی به زبان ساده، کودکان را به صورت واقعی با تعاریف مربوط به ویروس و … آشنا می‌کند؛ به آنها می‌گوید اگر کسی به کرونا مبتلا شود چه اتفاقی برایش می‌افتد؛ آنها باید چه کارهایی انجام دهند تا مبتلا نشوند؛ چرا نمی‌توانند پدربزرگ و مادربزرگ و اقوامشان را ببینند؛ چگونه تکالیف‌شان را انجام دهند؛ چرا اماکن عمومی، پارک‌ها و جاهایی که قبلا می‌رفته‌اند تعطیل است؛ چه زمانی می‌توانند دوستان‌شان را ببینند و… . بر اساس گزارش‌ها نسخه‌های فارسی این کتاب در فضای مجازی بازدیدکنندۀ بسیار داشته و از سوی ایرانیان خارج از کشور نیز مورد استقبال قرار گرفته است.
کتاب دیگری که این روزها برای کودکان منتشر شد «قهرمان من تویی» نام دارد که به پیشنهاد گروه مرجع سلامت روان و حمایت اجتماعی و روان‌شناختی کمیته ناظر سازمان ملل در موقعیت امداد اضطراری منتشر شده و پدران، مادران، مربیان و کودکان ۱۰۴ کشور در تولید آن مشارکت داشته‌اند. چارچوب مضمون داستان این کتاب بر اساس نتایج یک بررسی بین‌المللی انجام‌شده به زبان‌های اسپانیایی، انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی و عربی بر سلامت روان و سنجش نیازهای روان‌شناختی کودکان، طی همه‌گیری ویروس کرونا تعیین شده است. پس از روایت برای کودکانِ درگیر ویروس، داستان بر اساس بازخورد کودکان، والدین و مربیان بازنگری و به‌روزرسانی شده است. این اثر توسط نشر میچکا به فارسی ترجمه و به طور رایگان در فضای مجازی منتشر شده است.
کتاب «هانا، قهرمان ما» نوشته علی‌اصغر سیدآبادی با تصویرگری غزاله سیدآبادی نیز در ایام نوروز برای دوران شیوع بیماری کرونا تألیف و به عنوان هدیه نوروزی برای کودکان منتشر شد. این کتاب نیز حاصل همکاری داوطلبانۀ عده‌ای از جمله دکتر کرمان‌پور، رئیس مرکز اورژانس بیمارستان سینا و مترجمان مختلف و سایر عواملی است که برای انتشار آن دست به دست هم دادند تا بتوانند نسخۀ الکترونیک آن را در همان ایام تعطیلات نوروز از طریق فضای مجازی به دست کودکان برسانند. کتاب «هانا، قهرمان ما» به زبان‌هایی از جمله فرانسه، انگلیسی، ایتالیایی و آلمانی، اسپانیایی، لهستانی، کروات، ترکی استانبولی و برای ایران به گویش‌های مختلفی چون عربی، گیلکی، بلوچی، کردی و … ترجمه و مورد توجه قرار گرفت.
وقتی عدو سبب خیر می‌شود!
در ایام اخیر بیشتر مراکز علمی و نهادهای فرهنگی در راستای اهداف مسئولیت‌پذیری نسخه‌های رایگانی از نشریات و کتاب‌های خود را ادر اختیار عموم قرار دادند. بر همین اساس، نسخه‌های رایگان نشریه ادبیات کودک BoKbird به صورت رایگان در وب سایت دانشگاه جان هاپکینز قرار گرفت تا علاقه‌مندان و پژوهشگران بتوانند این نشریات را تا تاریخ ۳۱ ماه می (۱۱خرداد ماه) از طریق این وب‌سایت دانشگاه مطالعه کنند.
در ایران، مصطفی رحماندوست در گزارشی به نقل از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران روزهای کرونایی را بهترین فرصت برای شناخت نیازهای کودکان در قرنطینه خانگی دانست و از اقبال عمومی و توجه به پایگاه اینترنتی کتابخانه ملی کودکان و نوجوانان که اخیراً به صورت دیجیتال و رایگان در اختیار مردم قرار گرفته و خود از متولیان آن بوده خبر داد. این شاعر پیشکسوت با اشاره به موجودی ۲۳ هزار جلد کتاب کودک و نوجوان در این پایگاه اینترنتی توضیح داد شیوع کرونا و عدم مراجعه حضوری باعث شد این ثروت ملی بیشتر مورد توجه قرار گیرد و ضرورت گردآوری کتاب‌های دیجیتال در حوزه کودک از اهمیت بیشتری برخوردار شود. او با تأکید بر اهمیت ثروت میراث مکتوب ادبیات کودک تصریح کرد مورد توجه قرار گرفتن پایگاه آنلاین کتاب ملی کودک و نوجوان شاید به دلیل شرایط قرنطینه خانگی خوشحال‌کننده باشد ولی این تعداد کتاب، تمام موجودی کتاب‌های کودک و نوجوان نیست و شاید فقط یک هشتم آمار اصلی باشد و متعاقباً باید کار بیشتری در این زمینه انجام داد.
اداره کل آموزش‌های شهروندی شهرداری تهران نیز اعلام کرد خانواده‌ها می‌توانند روزهای پنجشنبه و جمعه این هفته (خبر در یکی از روزهای اسفندماه منتشر شد) با مراجعه به سایت واوبوک و درج کد تخفیف، کتاب‌های الکترونیکی و صوتی مربوط به کودک و نوجوان را به صورت رایگان مطالعه و دانلود کنند. همچنین کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هم اعلام کرد نسخه الکترونیکی ۳۰۰ عنوان از کتاب‌های کانون و ۲۰ کتاب صوتی به مدت یک هفته در دسترس خواهد بود تا علاقه‌مندان بتوانند به صورت رایگان از آنها استفاده کنند.
از فلیکس تا میشل اوباما و صمد بهرنگی
اما خارج از مرزهای ایران نیز به رغم نفوذ ویروس کرونا در اغلب کشورهای دنیا، شاهد رخدادهای جالبی در عرصۀ ادبیات کودک و نوجوان بوده‌ایم. از آن جمله اینکه آنت لانگن، نویسنده آلمانی مجموعه «نامه‌های فلیکس» نامه‌ای از فلیکس خطاب به بچه‌ها درباره روزهای کرونایی منتشر کرد. فلیکس یک عروسک خرگوش دوست‌داشتنی است که به سفر می‌رود و به دوستش سوفی نامه می‌نویسد. این مجموعه در ایران هم ترجمه شده و با استقبال خوبی روبه‌رو شده است. لانگن در این روزهای کرونایی از قول فلیکس نامه‌ای به بچه‌ها نوشته و آرزو کرد که این نامه زودتر از ویروس به زبان‌های مختلف منتشر شود و به دیگران برسد. این بار فلیکس به جای سوفی از خانه‌اش برای بچه‌ها نامه نوشت و در این نامه که ندا روفیگری آن را به فارسی ترجمه کرده، درباره این موضوع با بچه‌ها حرف زد:
«سلام به تو، بله خود تو!
وقتی تو این نامه را می‌خوانی، حتماً با خودت فکر می‌کنی که من دوباره در سفر دور دنیا هستم.
بیشتر وقت‌ها که نامه مرا می‌خوانی، درست است، اما این بار نه! این بار من با بهترین دوست دنیا، سوفی، در خانه هستم. سوفی هم این روزها مثل بقیه بچه‌ها نمی‌تواند مدرسه برود. همین‌طور لنا خواهر کوچکش هم نمی‌تواند، مهد کودک برود، اما چرا؟…»
خبر دیگر، قصه‌خوانی میشل اوباما برای بچه‌ها در برنامه اینترنتی هفتگی «زنگ قصه» بود که با همکاری «پی بی اس کیدز» و «پنگوئن راندام هاوس» انجام شد. ایندیپندنت نام اولین کتابی که میشل اوباما جهت خواندن برای کودکان در قرنطینه انتخاب کرده را «گروفالو» (Gruffalo) به قلم جولیا دونادسون، چاپ ۱۹۹۹ میلادی اعلام کرد و زمان دقیق پخش این ویدیوهای زنده در فیس‌بوک و یوتیوب را توضیح داد. «اژدهایی در کتاب تو هست»، «دانه‌های خانم میپل» و کتاب «کرم بسیار گرسنه» نوشته اریک کارل کتاب‌های بعدی بودند که در این برنامه کتاب‌خوانی قرار داشت. او در این باره گفته بود: «در بچگی دوست داشتم بلند بخوانم. وقتی مادر شدم، از جادوی قصه‌خواندن برای فرزندانم و پس از آن به عنوان بانوی اول با بچه‌ها در همه جا لذت می‌بردم… در شرایط فعلی که خیلی از خانواده‌ها تحت استرس شدید هستند، بی‌صبرانه منتظر شرکت در کتاب‌خوانی مجازی هستم… از این که به بچه‌ها فرصتی می‌دهیم تا خواندن را تمرین کنند و به داستان‌های شگفت‌انگیز گوش کنند و به خانواده‌ها و پرستارانشان استراحتی دهند که به آن نیاز دارند) هیجان‌زده هستم… .»
اتفاق جالب دیگر، پیشنهاد مطالعه کتاب «ماهی سیاه کوچولو» نوشته صمد بهرنگی از سوی شهردار استانبول به مردم بود. اکرم امام‌اوغلو با انتشار ویدئویی به مردم شهر استانبول گفت: «شما در خانه بمانید، ما کتاب‌ها را به شما تحویل می‌دهیم. شما می‌توانید کتاب مورد نظر خود را با حداکثر ۷۰٪ تخفیف از کتاب‌فروشی استانبول سفارش دهید. من هم به شما چند پیشنهاد دارم تا مطالعه خوبی داشته باشید….» و در ادامه با خواندن بخش‌هایی از کتاب ماهی سیاه کوچولو گفت: «این کتاب خوبی است و پیشنهاد می‌کنم آن را بخوانید». «ماهی سیاه کوچولو» را انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۴۷ با تصویرگری فرشید مثقالی منتشر کرده است. این کتاب برگزیده کتاب کودک در سال ۱۳۴۷، برندۀ جایزه ششمین نمایشگاه کتاب کودک در بلونیا و دریافت کنندۀ دیپلم افتخار جایزه دوسالانه براتیسلاوای چک‌اسلواکی برای تصویرگری در سال ۱۹۶۹ بوده و به بسیاری از زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است.
به‌تعویق‌افتادن مراسم و جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های فرهنگی و هنری از دیگر تبعات شیوع کرونا بود که ادبیات کودک و نوجوان هم از آن در امان نماند. به عنوان مثال، می‌توان به برگزاری سی‌وهفتمین کنگره بین‌المللی ادبیات کودکان و نوجوانان دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان(IBBY) ) اشاره کرد که به سال بعد (سپتامبر ۲۰۲۱) موکول شد.
مبارزات ضد کرونایی با اسلحه‌های مجازی
اما نهادهای مرتبط با ادبیات کودک و نوجوان نیز طی روزهای خودقرنطینگی در راستای بالندگی و عدم توقف فعالیت‌ها تلاش کردند. انجمن نویسندگان کودک و نوجوان طی تعطیلات نوروز با انتشار یادداشت‌هایی از نویسندگان سراسر کشور در سایت اینترنتی و فضای مجازی برای انتقال پیام نویسندگان و برقراری ارتباط جامعه ادبی با گروه‌های سنّی کودک و نوجوان در ایام بهار و کرونا قدم برداشت. به این ترتیب از روز بیست‌و‌نهم اسفند تا پایان تعطیلات نوروز، اعضای این انجمن از شهرها و استان‌های مختلف کشور، حلقۀ اتصال کودکان و نوجوانان با دنیای ادبیات بودند.
شورای کتاب کودک نیز با هدف شناخت، هدایت و تشویق نویسندگان نوقلمی که آثار منتشر شده ندارند، فراخوان «دست‌نوشته بزرگسالان برای کودکان» را منتشر کرد تا بدین وسیله زمینه‌های مناسب برای رشد و شکوفایی آنها در حوزه ادبیات کودک و نوجوان فراهم شود. کتاب‌خوانی گویا برای کودکان بیمار و راه‌اندازی کتابخانه مجازی بامداد کتابخانه‌ها از دیگر برنامه‌های این نهاد بود.
بخش مکاتبه‌ای آفرینش‌های ادبی کانون پرورش فکر کودکان و نوجوانان نیز از نویسندگان شاخص کشور که دارای کتاب‌هایی با مضمون نامه و نامه‌نگاری یا روایت‌های نامه‌نگارانه هستند خواست با ضبط فیلم‌هایی از خود، بخش‌هایی از آثارشان را بخوانند و به اعضای مکاتبه‌ای کانون معرفی می‌کنند.
در میان اخبار خوب و بد مرتبط با شیوع ویروس کرونا یکی هم خبر خوشایند غلبۀ شهرام اقبال‌زاده، نویسنده و مترجم ادبیات کودک و نوجوان، بعد از دو هفته مبارزه با بیماری کرونا بود. بهبودی وی در این روزهای بهت و ناامیدی، نور امیدی در دل دست‌اندرکاران ادبیات کودک و نوجوان تابید. شهرام اقبال‌زاده که مدتی نیز به عنوان دبیر انجمن نویسندگان کودک و نوجوان فعالیت می‌کرد، سال ۱۳۳۳ در کرمانشاه متولد شده است. از آثار او می‌توان به ترجمه «فرهنگ اصطلاحات انگلیسی/ فارسی»، «گاندی»، «چگونه رمان خود را بازنگری و ویرایش کنیم»، «یاد مهرگان»، «درد جاودانگی» و «آسیب شناسی داستان‌های عامه‌پسند» اشاره کرد.
سایر نویسندگان کودک و نوجوان نیز در این روزها بیکار نبودند. فضای مجازی فرصت و ابزاری برای رساندن قصه‌های امید و اشعار شادِ آفرینندگان آثار کودک و نوجوان به مخاطبانشان بود. فرهاد حسن‌زاده، نامزد ایرانی مرحله نهایی جایزه اندرسن ۲۰۲۰ که سال‌ها در حوزه کودک، نوجوان و بزرگسال قلم زده و بیش از ۸۰ عنوان کتاب در کارنامه‌اش دارد، تعدادی از داستان‌هایش مانند هفت قسمت از «خون‌آشام عاشق» یا «قصه‌های کوتی‌کوتی» را در فضای مجازی با صدای خودش خواند. همچنین فراخوان مسابقاتی مانند نقاشی و داستان‌نویسی را در صفحه شخصی‌اش منتشر کرد.
نوش‌آفرین انصاری، دبیر شورای کتاب کودک در گفت‌وگویی با ایبنا از طرح «خواندن با خانواده» گفت که بر اساس آن خانواده‌ها حلقه‌های مطالعاتی ایجاد کرده و با هم کتاب می‌خوانند و گفت‌وگو می‌کنند تا از تجربه‌ها و خاطرات کتاب‌خوانی‌شان استفاده کنند.
محمدرضا شمس نویسندۀ آثاری چون «پهلوان پنبه»، «پول‌های روغنی» و «دامنی پر از ستاره» با ارائه ویدئوها و مطالب مختلف در کانال قصه‌گویی‌اش بچه‌ها را به مطالعه تشویق کرده و کتاب‌های سایر نویسندگان را نیز معرفی می‌کند تا به این وسیله بچه‌ها با دیگر نویسندگان ادبیات کودک هم آشنا شوند.
احمد اکبرپور، نویسندۀ «سه سوت جادویی»، «من نوکر بابا نیستم» و… نیز در فضای مجازی کتاب‌هایی از نویسندگان مختلف ایرانی و خارجی در گروه‌های سنی مختلف معرفی می‌کند یا در گروه‌های مختلف بخش‌های طنز کتاب‌ها را به صورت صوتی می‌خواند.
افسانه شعبان‌نژاد با انتشار اشعار و ویدیوهایی از کتاب‌هایی مانند «قصه‌های فندقی»، «رفتم به باغ»، «چتر و کلاه و لیوان» و … سعی کرد اضطراب و استرس را از مخاطبانش دور کند و آرامش را به آنها برگرداند. سعیده موسوی‌زاده و طیبه شامانی نیز ویدئوهایی از سروده‌های کودکانۀ خود را برای مخاطبان به اشتراک گذاشته‌اند.
لاله جعفری ویدئوهایی درباره مجموعه «کتاب اولی کلاس اولی»، مجموعه «نی‌نی قصه‌ها»، «درختی که از تاریکی می‌ترسید» و … منتشر کرد تا از فضای مجازی برای ارتباط با مخاطبانش استفاده کند.
مهدی حجوانی که از نویسندگان و مترجمان پیشکسوت ادبیات کودک است، پیوسته نظرات خود را پیرامون مسائل مختلف در صفحۀ اینستاگرام به اشتراک گذاشته و به مرور خاطرات ارزنده یا معرفی کتاب های مفید می‌پردازد.
حمیدرضا شاه‌آبادی که برای مجموعه «دروازه مردگان» جایزه کتاب سال را دریافت کرد و این روزها در تدارک جلد سوم این سه‌گانه با عنوان «چاه تاریکی» است، اغب در صفحه‌اش به موضوعات روز اشاره دارد که شاید چکیدۀ بیشتر این مطالب را بتوان در جملۀ یکی از پست‌های اخیرش یافت که: «نقطۀ شروع پیشرفت برای هر قوم و ملت اعتراف به ندانستن است…» و با همین متون، دیگران را به خواندن و دانستن بیشتر تشویق می‌کند.
شهلا انتظاریان که به تازگی «نامه‌های راپونزل» را ترجمه و روانۀ بازار کرده، در صفحۀ خود انتشار این خبر خوب را در میان اخبار بدِ این روزها به اطلاع مخاطبانش رسانده و «در خانه ماندن» را به ضرورتِ ماندن گل‌ها در باغچه تشبیه کرده است.
در صفحۀ سیامک گلشیری نیز ویدئوهایی درباره کتاب‌هایش از جمله «رژ قرمز»، مجموعه «گورشاه»، مجموعه «خون آشام» و «میدان ونک یازده و پنج دقیقه» می‌بینیم که مخاطب را به خواندن ادامه داستان ترغیب می‌کند.
همه کودکان از شنیدن یا خواندن کتاب لذت می‌برند. کتاب می‌تواند ذهن کودکان را برای درک بیشتر فعال کند. کسانی که از کودکی با کتاب آشنا می‌شوند در بزرگسالی کتابخوان خوبی خواهند شد. ارتباط کودک با کتاب باعث می‌شود مهارت‌های گفتاری و شنیداری آنها تقویت شود. از کتاب هر چه بگوییم کم گفته‌ایم. در شرایط کنونی دنیا که ویروس مرموز همه را خانه‌نشین کرده چه اسلحۀ بی‌خطری جز کتاب می‌تواند روح و وقت کودکان و نوجوانان ما را از بطالت دور کرده و به آنان فرصت استفادۀ بهینه از این اوقات پیش‌بینی‌نشدۀ ناگوار را بدهد؟ در این روزهای سخت از کمک‌های این دوست هنرمندِ باسود و بی‌زیان غافل نباشیم.
این یادداشت در روزنامه آفتاب یزد ۲۰ اردیبهشت ۹۹ به نشر رسیده است.
